Curator: Benno Tempel
In opdracht van het Mondriaan Fonds
11 mei – 24 november 2019
Iris Kensmil (1970) en Remy Jungerman (1959) vertegenwoordigden Nederland op de 58ste Biënnale van Venetië, met Benno Tempel (1972, directeur Gemeentemuseum Den Haag) als curator. Kensmil en Jungerman brengen in hun werk invloeden van verschillende achtergronden samen.
De inspiratie die zij vinden in het 20e-eeuwse modernisme, vooral Mondriaan en De Stijl, de Russische avant-garde en kunstenaar stanley brouwn, combineren zij met elementen uit andere tradities. Het werk van beide kunstenaars werd samengebracht in een tentoonstelling waarin ook de maatverhoudingen binnen het Rietveldpaviljoen een rol speelden. The Measurement of Presence werd op 8 mei geopend door minister Ingrid van Engelshoven.
Documentaire The Measurement of Presence door Gerrit Scheurs
Iris Kensmil verbeeldt in haar werk een inclusieve geschiedenis vanuit zwart feministisch perspectief. Ze laat ons kennismaken met zwarte auteurs, filosofen, activisten, musici en, in het algemeen, de zwarte tegenbeweging die onbetwistbaar onderdeel is van moderniteit. Zij verbindt het utopisch denken van het modernisme met zwarte vrouwelijke intellectuelen wier werk een eigen perspectief biedt op moderniteit en de toekomst. Door ideeën uit het verleden toe te voegen aan onze huidige kennis, verbreedt ze ons bewustzijn waardoor ruimte voor verandering ontstaat.
In samenwerking met The Black Archives in Amsterdam heeft Kensmil onderzoek gedaan naar zwarte vrouwelijke utopisten uit de Cariben, Verenigde Staten en Europa. Dit heeft geleid tot zeven geschilderde portretten in The New Utopia Begins Here #1 – van de zwart feministische bell hooks; de Pan-Afrikaanse Amy Ashwood Garvey; DJ en zanger Sister Nancy; journalist en activist Claudia Jones; communist en activist Hermina Huiswoud; antikoloniaal schrijver en surrealist Suzanne Césaire tot feministisch science-fiction romanschrijver Octavia E. Butler. De abstracte compositie van deze muurschildering wordt voortgezet in The New Utopia Begins Here #2, waarin Kensmil het portret van schrijver en activist Audre Lorde integreert.
In een derde installatie, Beyond the Burden of Representation, reflecteert Kensmil op de positie van een aantal kunstenaars die een duidelijke positie innemen om hun authenticiteit en de interpretatie van hun werk te beschermen, zoals stanley brouwn. In dit werk toont zij schilderijen van tentoonstellingen van deze kunstenaars.
Remy Jungerman brengt in zijn werk motieven samen uit Afrika, de Marron cultuur – waaronder elementen uit de Winti, een traditionele Afro-Surinaamse religie – en uit het modernisme. Hij is geïnteresseerd in de reis die geometrische patronen en motieven afleggen en de invloed daarvan op beeldende kunst.
Voor het paviljoen in Venetië maakt Jungerman twee monumentale installaties, Promise IV en Visiting Deities, waarin hij de kracht van de voorouders van Nederland in de breedste zin – van Nederland tot Suriname, Indonesië en elders – wil samenbrengen met als doel de verschillende culturen te verbinden en een toekomstgericht open gesprek aan te gaan. Het formaat en het ritme van zijn installaties wordt bepaald door het samenkomen van uiteenlopende bronnen, zoals Winti, Gerrit Rietveld en stanley brouwn.
Gedurende 2018 woonde Jungerman in New York, een stad die voor hem een dubbele betekenis heeft. Het is de stad waar Piet Mondriaan, een voor Jungerman belangrijke kunstenaar, in 1940 zijn toevlucht zocht. Tegelijkertijd is New York de plek waar in 1674 New Amsterdam door de Nederlanders werd ingeruild voor Suriname. Daarmee werd Suriname een Nederlandse kolonie. Voor Jungerman betekende het verblijf in deze stad een perfecte setting om werk te maken, zich voor te bereiden op de biënnale en na te denken over het onderwerp ‘measurement’ en globalisering.
Het idee voor de tentoonstelling is ontstaan in reflectie op de geschiedenis van de biënnale en de locatie (het modernistische paviljoen van architect Gerrit Rietveld), uit gesprekken tussen de curator en de kunstenaars en het actuele debat.
Rietveldpaviljoen
Belangrijk onderdeel van de tentoonstelling is het in 1954 door architect Gerrit Rietveld ontworpen paviljoen in de Giardini. De kenmerken van dit modernistische gebouw – open ruimte, licht, modulaire afmetingen – komen terug in de tentoonstelling. Rietveld wilde een ruimte creëren waarin mensen elkaar kunnen ontmoeten, zoals op een openbaar plein. De werken van Kensmil en Jungerman benadrukken dit menselijke aspect van samenkomen, delen en ervaren.
Daarnaast reflecteert de tentoonstelling op de geschiedenis van de biënnale en het actuele debat. De Giardini waar de landenpaviljoens staan, weerspiegelt grotendeels de geopolitieke verhoudingen van de 20e eeuw. Oorspronkelijk waren de paviljoens bedoeld als nationale toonzalen, gebaseerd op 19e-eeuwse concepten over nationalisme. Gedurende de 20e eeuw maakte deze opvatting plaats voor een onvoorwaardelijk geloof in de universele waardes van het modernisme. Vandaag de dag is duidelijk dat beide zienswijzen hebben afgedaan. De permanente stroom van mensen en objecten doorbreekt nationale grenzen en leidt tot het ontstaan van nieuwe identiteiten. Plaatsen en samenlevingen raken met elkaar vervlochten in een geglobaliseerde wereld. Als gevolg hiervan komt ‘het lokale’ in een nieuw licht te staan. The Measurement of Presence is een transnationale presentatie die reflecteert op deze ontwikkelingen.
Publicatie
Bij de tentoonstelling verschijnt de catalogus The Measurement of Presence, onder redactie van Benno Tempel, Iris Kensmil en Remy Jungerman. Verschillende internationale auteurs gaan door middel van interviews en achtergrondartikelen dieper in op het werk van de kunstenaars en de thema’s die daarin een rol spelen. Met artikelen van Jessica de Abreu; Nick Aikens; Jelle Bouwhuis; Paul Goodwin; Charl Landvreugd; Willem de Rooij; Greg Tate; Benno Tempel en Allison Young. De catalogus bevat afbeeldingen van de werken en de tentoonstelling zelf. Deze wordt uitgegeven door Uitgeverij Hannibal in samenwerking met het Mondriaan Fonds. Het ontwerp is van Haller Brun, het bureau dat ook verantwoordelijk is voor de huisstijl van de hele presentatie. Bestel hier de catalogus.
In Nederland is een speciaal supplement van De Groene Amsterdammer verschenen om de onderwerpen, die ten grondslag liggen aan The Measurement of Presence, voor te leggen aan een breder Nederlands publiek.
Publiek programma
In samenwerking met The Black Archives werd op 23 februari 2019 een bijeenkomst georganiseerd om het concept van de tentoonstelling te introduceren en het onderwerp transnationalisme te belichten. Een groep van internationale kunstenaars, schrijvers en curatoren sprak vanuit verschillende standpunten over de betekenis van het transnationale voor de artistieke praktijk in het algemeen en bij Remy Jungerman en Iris Kensmil in het bijzonder. Onderwerpen waren onder meer de diaspora en de reis die patronen afleggen, de lacunes in onze kennis van de geschiedenis, zwart feminisme en de rol van het ritueel in de hedendaagse kunst. Met Mirjam Westen, Nancy Jouwe, Paul Goodwin, Charl Landvreugd en Wayne Modest. In het najaar volgt een public program in Londen.
TrAIN Research Center (Transnational Art, Identity and Nation) organiseerde in samenwerking met het Mondriaan Fonds een internationaal debat op 15 november 2019 bij het Chelsea College of Arts in Londen. Een vooraanstaand panel van curatoren, schrijvers en denkers ging dieper in op de vragen die met The Measurement of Presence zijn opgeworpen. Sprekers: Alex Farquharson (directeur Tate Britain), Barby Asante (kunstenaar, curator en onderzoeker University of Westminster), Mirjam Westen (curator Museum Arnhem), Nick Aikens (curator Van Abbemuseum). Moderator: prof. Paul Goodwin (directeur TrAIN).
Opdrachtgever Mondriaan Fonds
Het Mondriaan Fonds is als opdrachtgever verantwoordelijk voor de Nederlandse inzending.
De presentatie in het Rietveldpaviljoen wordt gefinancierd uit het internationale budget dat het Mondriaan Fonds ontvangt van het ministerie van OCW. Voor de 58ste editie heeft het fonds een open oproep gedaan aan curatoren en kunstenaars om een tentoonstellingsplan in te dienen.
De jury selecteerde het voorstel van Benno Tempel uit zeventig voorstellen die begin 2018 werden ingediend. De juryleden voor de Nederlandse inzending in 2019 waren: Carlos Amorales (beeldend kunstenaar, onder meer deelnemer tentoonstelling in het Nederlands paviljoen in 2003 en vorig jaar solo-expositie in Mexicaans paviljoen), Zippora Elders (freelance curator en artistiek directeur Kunstfort bij Vijfhuizen), Xander Karskens (artistiek directeur Cobra Museum voor Moderne Kunst in Amstelveen en curator Fins paviljoen in Venetië 2017), Mirjam Westen (conservator hedendaagse kunst Museum Arnhem en jurylid Nederlandse inzending 2017) en voorzitter Birgit Donker (toenmalig directeur Mondriaan Fonds).
De Biënnale van Venetië vond plaats van 11 mei tot en met 24 november 2019.
Giardini, Venetië