Op 20 januari 2025 was de nieuwjaarsborrel van het Mondriaan Fonds en de Museumvereniging in EYE filmmuseum Amsterdam. Hieronder lees je de nieuwjaarsspeech van Eelco van der Lingen, directeur van het Mondriaan Fonds.
In 2023 won Jonas Staal de Prix de Rome Beeldende Kunst. Hans den Hartog Jager schreef er twee weken geleden een artikel over in NRC. Het is een interessant stuk geworden. Lees het vooral. Den Hartog Jager schrijft over de politieke positionering van Jonas Staal en zijn verzet tegen de heersende macht. Aan het eind van het stuk reflecteert hij op de ondersteuning die Staal menigmaal heeft ontvangen van de organisator van de Prix de Rome Beeldende Kunst; het Mondriaan Fonds.
Den Hartog Jager schrijft: “zijn werken worden vrijwel altijd medegefinancierd door het, volledig door de overheid betaalde, Mondriaan Fonds – waarmee Staals praktijk dus indirect in stand wordt gehouden door, laten we zeggen, Mona Keijzer en Dion Graus.”
Als rijkscultuurfonds is het Mondriaan Fonds een uitvoerende instantie, verbonden aan het ministerie van OCW. Dit ministerie dient het cultuurbeleid van onze democratisch gekozen regering. Het is goed om de vraag te stellen: hoe verhoudt de financiering van cultuur zich tot het vrije woord, de democratische gedachte, de individuele expressie, en de afwijkende mening? Hoe verhoudt de stem van afkeur zich tot de ondersteuning van een fonds dat opereert in opdracht van een ministerie, dat weer handelt in opdracht van een regering? Een regering die tot stand is gekomen binnen een ooit gevormd politiek systeem, waar niet iedereen het altijd mee eens is, of waar altijd wel iemand het niet mee eens is.
Misschien voelt een gesubsidieerde persoon of instelling de behoefte tot verzet tegen het systeem dat uiteindelijk diens praktijk financiert. Is dat dan problematisch? Nee, dat is niet problematisch, dat is fantastisch! Het is ook een van de redenen waarom ik hier met veel trots sta op de nieuwjaarsreceptie van de Museumvereniging en het Mondriaan Fonds.
Ten westen van hier, in de Verenigde Staten, wordt over een uurtje een president beëdigd. Deze president – een veroordeeld crimineel – heeft nog voor hij beëdigd werd al aanspraak gemaakt op het gebied van andere naties. De inzet van geweld, om dat gebied toe te eigenen, wordt door hem niet uitgesloten. Meningen die hem niet welgevallig zijn, kunnen op beperkingen rekenen. Ten oosten van ons is een andere president – formeel nog niet als crimineel veroordeeld – al een tijd bezig om met geweld zich het land van anderen te claimen. Daar is hij helaas niet de enige in.
Buurlanden binnenvallen, volken koloniseren, genocide plegen. Het gebeurt in een mondiale tijdgeest waarvan we lange tijd dachten, of in elk geval hoopten, dat die tot het verleden zou gaan behoren. Toch blijkt dat ideeëngoed, ondanks jaarlijkse herdenkingen en de reflecties op gruwelen uit het verleden, niet verdwenen.
We ervaren tegenwoordig nog maar weinig tolerantie en veel harde woorden. Problemen oplossen lukt vaak niet zonder iets in te moeten leveren. Niet iedereen wil dat en dan is een zondebok soms snel gevonden. Ook dat kennen we uit het verleden. We weten dat het niet werkt, maar wel tot oorlog kan leiden.
Dit weten we dankzij musea, want we hebben musea waar die geschiedenissen gedeeld en inzichtelijk gemaakt worden. Gelukkig hebben we die. We hebben ze nodig als plekken waar we leren over het verleden en waar we elkaar kunnen vinden in de kennis die we er opdoen. Ook hebben we musea, kunstpodia en andere kunstinstellingen heel hard nodig als plekken waar kunstenaars zich tegen de macht kunnen keren. Waar ze kritiek kunnen uiten en verzet kunnen plegen. Ten oosten van ons kan dat niet, in het westen lijkt dat steeds lastiger te worden.
In Nederland hebben we gelukkig nog steeds instituten die ruimte en vrijheid kunnen garanderen. Het Mondriaan Fonds is inderdaad gebonden aan het ministerie en daarmee ook aan elke gekozen regering, maar we zijn een instituut waar de beoordeling van de kwaliteit van kunst en erfgoed op gezonde afstand van de politiek wordt georganiseerd. Het Mondriaan Fonds kan daardoor presentaties financieren die kritische vragen stellen bij het handelen van onze machthebbers uit het verleden. Én we maken de praktijk mogelijk van kunstenaars die zich afzetten tegen de keuzes van de machthebbers van nu. Jonas Staal mag zich met overtuiging uitspreken tegen een systeem waarbinnen zijn praktijk gefinancierd wordt.
Het is wel zo dat – met alle dreigingen van alle kanten – het ook goed is om ten positieve te reflecteren op onze systemen. We hebben namelijk nogal wat vrijheden te verliezen, juist omdat we ze hebben. De culturele sector is groot in haar kritische reflectie, en daarin soms ook wat klein. Op het moment dat verschillende visies niet getolereerd worden, dan beperken we zélf de vrijheden die we zo graag willen verdedigen. Dus gun elkaar de mogelijkheid je kritisch uit te spreken, maar gun elkaar ook de ruimte dat niet te doen. Waardeer het instituut dat zich uitspreekt, maar zie ook de waarde van het instituut dat de ruimte biedt aan eenieder om zich uit te spreken.
Als we als veld veel energie stoppen in het elkaar onderling de maat nemen, dan wordt het lastig om onze gemeenschappelijke kwaliteiten te verdedigen en dat maakt ons uiteindelijk kwetsbaar. Als we genieten van de diversiteit van onze sector, als we de deuren openzetten voor nieuwe ideeën, als we op een uitnodigende wijze ruimte bieden aan het goede gesprek, dan maakt dat de sector vanzelf sterker en aantrekkelijker. Het draagvlak dat dan ontstaat is de beste verdediging tegen welke dreiging van welke onwelgevallige machthebber dan ook.
In 2025 en verder, zullen wij van het Mondriaan Fonds ons blijven inzetten om ruimte te bieden aan zo veel mogelijk perspectieven, ervaringen en geschiedenissen. We zullen ook ons best doen de sector zo goed mogelijk te helpen zich verder te ontwikkelen. Dat doen we graag met jullie, onze mooie, geweldig sterke sector.
In 2025 is weer een nieuwe Prix de Rome Beeldende Kunst. Het hoeft niet, maar die kan best nog een keer gewonnen worden door een maatschappijkritische kunstenaar. Het hoeft niet, maar het mag wel, en daar mogen we allemaal heel erg trots op zijn.
Ik wens jullie allen een zeer voorspoedig 2025. Ik hoop dat de rede en de vrede zullen overwinnen en dat wij in de tussentijd onze verworvenheden en kwaliteiten met overtuiging gaan brengen, koesteren en vieren.
Dank aan de museumvereniging voor de samenwerking, dank aan Eye voor het ontvangst en dank aan jullie voor jullie aandacht.
NRC: Een koninklijke handdruk voor de systeemcriticus. Mogen kunstenaars inconsequent zijn? – Hans den Hartog Jager