Biënnale van Venetië

In 1931 leidde de verkrachting van Kafuchi – een Pende edelvrouw– tot de opstand van het Pende-volk tegen de gedwongen rekrutering voor de plantages. Tijdens de opstand werd de Belgische koloniaal agent Maximilien Balot onthoofd. De represailles van het Belgische leger waren snel en gewelddadig. In hetzelfde jaar als de dood van Maximilien Balot werd de sculptuur die de Belgische koloniale officier voorstelde gemaakt. De sculptuur was bedoeld om de kwaadaardige geest van Balot in te zetten in dienst van het Pende-volk. Het beeld bleef verborgen tot 1972, toen het werd verkocht aan een Amerikaanse geleerde die het later verkocht aan het Virginia Museum of Fine Arts (VMFA) in Richmond, Virginia.

Voor La Biennale di Venezia heeft CATPC de VMFA om een tijdelijke bruikleen verzocht die werd goed gekeurd door het museum. Het was de wens van de gemeenschap dat Balot naar Lusanga zou komen om zich opnieuw fysiek en historisch te verbinden met de sculptuur en uitdrukking te geven aan “een gedeeld erfgoed voor de hele mensheid.” Balot wordt tentoongesteld in de White Cube in Lusanga, waar de sculptuur op rituele wijze zijn rechtmatige plek terugkrijgt tussen de notabelen, traditionele leiders, huidige en voormalige plantagearbeiders, kinderen, vrouwen, mannen en dieren. Bezoekers van het Nederlandse paviljoen in Venetië kunnen het beeld zien via een livestream.

Cercle d’Art des Travailleurs de Plantation Congolaise (CATPC) is een collectief uit Lusanga (DRC). Lusanga is de locatie van de eerste plantage van het Brits-Nederlandse bedrijf Unilever. Tegenwoordig zijn het land en de ecosystemen rondom Lusanga, ooit rijke regenwouden, uitgeputte gronden waarmee de lokale gemeenschappen niet langer in hun levensonderhoud kunnen voorzien.

In 2017 openden CATPC en Renzo Martens de White Cube, een museum, in Lusanga. Zij openden ook een school, conferentiezaal, keuken en een ontmoetingsplaats voor de gemeenschap. Hier creëren de leden van CATPC de kunstwerken die ze internationaal in toonaangevende musea en instellingen tentoonstellen. Met de opbrengst van hun kunst hebben ze al 200 hectare voormalige plantagegronden teruggekocht en worden deze momenteel in biodiverse agrobossen getransformeerd: de post-plantage. Voor CATPC is de tijd gekomen dat plantagearbeiders hun land en ook de opbrengsten van de plantages die in musea werden geïnvesteerd, terugeisen.

CATPC bestaat uit Djonga Bismar, Alphonse Bukumba, Irène Kanga, Muyaka Kapasa, Matthieu Kasiama, Jean Kawata, Huguette Kilembi, Mbuku Kimpala, Athanas Kindendi, Anti Leba, Charles Leba, Philomène Lembusa, Richard Leta, Jérémie Mabiala, Plamedi Makongote, Blaise Mandefu, Daniel Manenga, Mira Meya, Emery Muhamba, Tantine Mukundu, Olele Mulela, Daniel Muvunzi, Alvers Tamasala en Ced’art Tamasala. CATPC wordt voorgezeten door René Ngongo.

Het Mondriaan Fonds heeft de Nederlandse kunstenaar Renzo Martens en de Nederlands-Marokkaanse curator Hicham Khalidi uitgenodigd om samen te werken en na te denken over een voorstel voor het Nederlandse paviljoen van La Biennale di Venezia in 2024. Deze uitnodiging was deels gebaseerd op de lange samenwerking tussen Martens en CATPC. Martens en Khalidi hebben geprobeerd een manier te vinden waarop CATPC zichzelf kan vertegenwoordigen in het Nederlands paviljoen in Venetië.

Voor Martens is het belangrijk dat zij deze plek innemen, mede omdat veel westerse musea en culturele instellingen zijn gebouwd met winsten die zijn onttrokken aan gemeenschappen zoals die van CATPC. Martens: ‘Het wordt tijd dat we naar hen luisteren en van hun kunst leren.’

Tegelijkertijd is CATPC tot de conclusie gekomen dat voor hen het moment is aangebroken om afscheid te nemen van hun eerdere manier van werken. Na lang beraad hebben de leden van het collectief, samen met Martens en Khalidi, besloten dat het project voor zelfbeschikking van CATPC niet gerealiseerd kan worden zonder autonomie ten opzichte van Martens’ oorspronkelijke visie.

Martens heeft er daarom voor gekozen om in dienst van het collectief te handelen, terwijl Khalidi deze transformatie bemiddelt. Samen hopen ze CATPC te ondersteunen om een krachtige kritiek te formuleren op de vaak onbewuste deelname van de kunstwereld aan het plantageregime dat inheemse volkeren en gemeenschappen in de Democratische Republiek Congo en daarbuiten heeft verwoest, en nog steeds aan het verwoesten is.

Martens en Khalidi willen een huis bieden aan CATPC’s ideeën over het sacrale van de kunst en van het bos en zo het nieuwe tijdperk van de post-plantage inluiden. Bovendien hopen ze bij te dragen aan CATPC’s strijd voor de restitutie van hun culturele erfgoed, voor hun plaats in de huidige debatten, voor het vermogen van westerse kunstinstellingen om plekken te zijn voor genezing, en voor het herstel van de heilige gronden waar ze als gemeenschap kunnen leven en bloeien.

Het Mondriaan Fonds is een publiek stimuleringsfonds voor beeldende kunst en cultureel erfgoed en verantwoordelijk voor de Nederlandse inzending op de internationale kunsttentoonstellingen van La Biennale di Venezia. De presentatie wordt gefinancierd uit het internationale budget dat het Mondriaan Fonds ontvangt van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap.

Om tot een goede keuze voor een inzending te komen is een speciale adviescommissie ingericht die gevraagd is om vijf verschillende voorstellen te beoordelen. De adviescommissie heeft onder andere gelet op de kwaliteit van het plan, de impact die het zal hebben op het internationale podium van de Biënnale van Venetië en of het plan zal leiden tot een bijzondere nieuwe invulling van het Rietveldpaviljoen en de Nederlandse inzending voor de Biënnale van Venetië. De commissieleden voor de Nederlandse inzending 2024 waren: Raul Balai (beeldend kunstenaar & curator), Hendrik Folkerts (curator hedendaagse kunst en hoofd tentoonstellingen Moderna Museet), Fransizka Nori (directeur Frankfurter Kunstverein), Suzanne Swarts (directeur Museum Voorlinden) en Fatos Üstek (curator & schrijver). Eelco van der Lingen (directeur Mondriaan Fonds) was voorzitter.

Eelco van der Lingen, directeur Mondriaan Fonds en opdrachtgever over de keuze voor deze inzending: ‘Wij zijn verheugd dat deze presentatie straks namens Nederland in zowel Venetië als Lusanga te zien is. We zullen dan getuige zijn van de volgende stap in het werk van CATPC en Martens. De problematiek van koloniale verhoudingen, die ook de praktijk van Martens raakt, is een gegeven. Khalidi en Martens gaan samen met de leden van CATPC onderzoeken hoe we, zonder die problematiek te ontkennen, kunnen werken richting een beter begrip en een nieuwe toekomst. Restitutie zal een belangrijk thema zijn van de presentatie. Dat is een actueel onderwerp binnen de wereldwijde erfgoedsector en binnen een brede discussie over kolonialiteit. Het gesprek hierover voeren is essentieel en ik ben blij als er op dit grote podium aan kan worden bijgedragen.’